Belonen en straffen zijn klassieke methoden om gedrag te beïnvloeden. Ze lijken eenvoudig: je beloont gewenst gedrag, je straft ongewenst gedrag, en voilà — mensen veranderen hun gedrag. Maar de werkelijkheid is complexer. Beide technieken activeren vooral extrinsieke motivatie, en dat is niet voldoende voor duurzame gedragsverandering.

De valkuil van extrinsieke motivatie

Belonen kan op korte termijn effectief zijn, maar heeft een belangrijk nadeel: het kan intrinsieke motivatie ondermijnen.
Er zijn studies waarin kinderen, die uit zichzelf een gewenst gedrag vertoonden, plots werden beloond. Wat bleek? Zodra de beloning stopte, verminderde het gedrag drastisch. De kinderen associeerden het gedrag niet meer met hun eigen drijfveren, maar met de beloning.

Dit fenomeen kennen we ook uit het gezegde: “Maak van je hobby je werk, en je hebt geen hobby meer.” Zodra er een externe reden is (zoals geld, prijzen of bonussen), verdwijnt de interne motivatie om iets te doen puur omdat je het zelf belangrijk  of leuk vindt.

Ook straffen heeft voornamelijk een extrinsieke werking. Het vermindert ongewenst gedrag alleen als er regelmatig toezicht is. Straffen zorgt bovendien voor minimale naleving (“net genoeg om straf te vermijden”), tast de positieve sfeer aan en wekt vaak weerstand op. Zo is er het voorbeeld van de crèche waar een boete werd geïntroduceerd voor ouders die hun kind te laat ophalen. Na het introduceren van de boete nam het te laat ophalen niet af maar toe. Bij navraag bleek dat de ouders de boete zagen als het afkopen van het te laat komen en het maakte het daarom juist makkelijker of meer geoorloofd om te laat te zijn.

Belonen is beter dan straffen, maar alleen als je het slim en subtiel inzet.

Hoe belonen effectief kan zijn

Wil je gedrag wél op een duurzame manier beïnvloeden? Dan moet je zorgen dat de beloning:

• Persoonlijk en specifiek is: niet “Goed bezig”, maar “Wat goed dat je vandaag de werkplekinspectie zo grondig hebt uitgevoerd.”
• Direct na het gedrag wordt gegeven: het verband tussen actie en gevolg moet helder zijn.
• Onvoorspelbaar en afwisselend plaatsvindt: niet altijd en niet altijd op dezelfde manier.
• Sociaal is: aandacht, waardering en respect werken beter dan geldelijke materiele beloningen.
• Aanmoedigt tot internalisatie: benadruk dat het gedrag past bij iemands karakter of authenticiteit.
  Bijvoorbeeld: “Je bent echt iemand die altijd oog heeft voor veiligheid. Dat is een van jouw belangrijke kwaliteiten.” NB Status, complimenten en gevoel van progressie zijn krachtige, interne beloningen die gedrag verduurzamen.

Hoe kunnen we dit gebruiken als SHE-professionals?

• Werk als SHE-professional met het ABC-model:
  Antecedent – Behavior – Consequence (Aanleiding – Gedrag – Gevolg).
• Complimenteer specifiek en gemeend: “Ik zag dat je even terugliep om die kabel op te ruimen. Dat voorkomt echt valgevaar. Goed gezien!”
• Geef complimenten kort na het waargenomen gedrag, dat geeft de sterkste associatie. Verbind gedrag aan identiteit: “Je bent iemand die anderen altijd scherp houdt op veiligheid, dat waardeer ik enorm.” Voorkom zoveel mogelijk dat straffen je belangrijkste instrument wordt. Blijvende gedragsverandering bereik je door positief gedrag te bekrachtigen, niet door angst te zaaien.

Wanneer straffen (toch) nodig is.

Er zijn situaties waarin straffen noodzakelijk is, bijvoorbeeld bij gedrag dat anderen in gevaar brengt.

In die gevallen: Wees duidelijk en consequent. Laat de straf onmiddellijk volgen op het gedrag. Combineer handhaving altijd met uitleg over waarom de regel belangrijk is.